Bardzo często poważna nauka podchodzi do kultury popularnej z wielką nieufnością. Fakt, że coś jest powszechnie oglądane lub czytane, zdaje się skreślać tytuł z listy tych, którymi warto zająć się w sposób naukowy. Jednak – całe szczęście – ta sztucznie tworzona przepaść między różnymi przejawami ludzkiej potrzeby spisywania opowieści jest powoli zasypywana przez coraz liczniejszych śmiałków, którzy nie lubią niepotrzebnych rozróżnień i naukową refleksję nad elementami codzienności uważają za najciekawszą i najbardziej potrzebną.
Mariusz Czubaj, antropolog, badacz kultury popularnej, próbuje właśnie przemycić do świata nauki jeden z tematów traktowanych zazwyczaj przez grono akademickie z dystansem i po macoszemu. Łącząc naukową dociekliwość i czytelniczy zapał przygląda się swojej pasji, jaką jest literatura kryminalna, próbując znaleźć w niej coś więcej niż produkowane hurtowo opowieści o zbrodniach i śledztwach. Od prób zdefiniowania gatunku po umiejscawianie fabuł w mitologicznym starciu Dobra ze Złem; od kulturowych toposów po diagnozy współczesnych społeczeństw: dla autora powieść kryminalna jest czymś więcej niż tylko literacką rozrywką. Pokazuje, że jeśli sięgnąć głębiej – co robimy zdecydowanie za rzadko – i potraktować czytanie, pisanie, opowiadanie kryminału jako kulturową praktykę, możemy odkryć, że jest zwierciadłem, które odbija współczesny świat. „Niekochana literatura popularna” staje się antropologicznym świadectwem, z którego możemy wyciągnąć wnioski na temat i człowieka współczesnego, i tego z czasów Conan-Doyle’a. Autor przeprowadza czytelnika przez historię gatunku, zawiłości literackich klasyfikacji, dzieje krytyki, ukazując ogrom tej sfery literatury i bogactwo poruszanych przez nią tematów. Opisuje, jak wraz z odbiorcami na przestrzeni dekad zmieniał się wizerunek detektywa i zbrodniarza, jak powieść, będąc mocno osadzoną w rzeczywistości, odpowiada na bieżące problemy społeczne, ukazuje spory, napięcia i najsilniej nękające ludzi kwestie. Opowiada o kryminale jako gatunku karmiącym intelekt, porządkującym rzeczywistość i zadowalającym potrzebę odkrywania detali, nadając mu zupełnie nowy wymiar i podkreślając jego wpływ na zrozumienie społeczeństw. Nie zapomina przy tym ani na chwilę, że to literatura, której głównym celem jest sprawianie przyjemności. Dzięki odkryciu przed czytelnikiem drugiego dna, umożliwia rozpoczęcie własnej przygody z czytaniem bardziej świadomym, wyłapywaniem nawiązań, obserwowaniem – staniem się literackim detektywem, który nie tylko, towarzysząc bohaterowi, może sam próbować rozwiązać zagadkę, ale też spojrzeć na całą powieść jak na grę autora z odbiorcą, z której wyczytać można o wiele więcej, niż się wydaje na pierwszy rzut oka.
Dla kogo jest ta książka? Z pewnością dla fanów kryminału: pozwoli im uporządkować wrażenia z lektur, dostrzec w nich głębię i sporządzić długą listę książek, które absolutnie muszą przeczytać. Dla zainteresowanych aspektem naukowym: popkultura rzadko jest obiektem tak gruntownych badań, i choć powoli się to zmienia, to opracowanie Mariusza Czubaja z pewnością jest pozycją wyjątkową. A także dla tych, którzy chcą poznać tytuł kryminału, którego akcja rozgrywa się w Botswanie, dowiedzieć się, jaki wpływ mają powieści Stiega Larssona na szwedzką turystykę, dlaczego kryminały najlepiej czyta się w pociągach i kto jest sprawcą norweskich wielkanocnych zbrodni.
Magdalena Stonawska
Książka do nabycia w: Wydawnictwo Oficynka