Podczas mojej ostatniej wizyty w Klinice Papieru snułam (podkoloryzowane nieco) apokaliptyczne wizje na temat tego, że tradycyjne książki znikną kiedyś z naszego świata, zastąpione przez wszechobecne czytniki, a ludzie, ze względu na postępującą komputeryzację, w końcu oduczą się ręcznie pisać. Z tym większą przyjemnością odwiedziłam kolejny z Oddziałów Zabezpieczenia Zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej, mianowicie Sekcję Konserwacji, gdzie miałam okazję pooglądać m.in. stare rękopisy (i pozazdrościć umiejętności pięknego pisania, której nigdy nie nabyłam). Po pracowni oprowadziła mnie pani Aleksandra Szalla-Kleemann, która zdradziła mi kilka ciekawostek związanych z konserwacją książek i pokazała obiekty, które normalnie nie są dostępne do oglądania.
W pracowni konserwacji poddawane są obiekty pochodzące ze zbiorów specjalnych. W ich zakres wchodzą: rękopisy, starodruki, muzykalia, zbiory graficzne i kartograficzne oraz wydzielone ze zbiorów współczesnych, czyli dokumenty życia społecznego i wydawnictw rzadkich, tzw. „rara”.
10 rzeczy, których nie wiesz o konserwacji książek
1. Do podstawowych narzędzi wykorzystywanych w procesie konserwacji książek należą: prasy introligatorskie (wyglądające jak narzędzia tortur), podświetlane stoły, blaty do pracy oraz materiały potrzebne m.in. do uzupełniania ubytków w dokumentach – papiery, bibułki i tektury o różnej gramaturze i kolorze oraz skóry.
2. Rękopisy średniowieczne początkowo spisywane były na pergaminie, który potem został wyparty przez papier. Powód był bardzo prozaiczny – papier okazał się być materiałem o wiele tańszym. Elementy pergaminowe pojawiały się jako elementy konstrukcyjne, np. jako wzmocnienia między więzami książki lub wyklejki.
3. Do tworzenia elementów konstrukcyjnych książek często wykorzystywany był już wcześniej zapisany pergamin, który traktowany był jako makulatura (taki wczesny recykling). Kapitałki (kawałki płótna, skóry lub pergaminu zakończające po obu stronach grzbiet szytej książki) były z kolei wyszywane na fragmentach wyciętych ze starych rękopisów.
4. Pergamin jest bardzo wrażliwym materiałem, dlatego łatwo ulega deformacjom. Szybko „łapie” wilgoć, a wysychając kurczy się powodując pofalowanie. Deformacji takiej ulegać może również oprawa książek. W celu naprawy tego typu uszkodzeń stosuje się oddalone nawilżanie i prasowanie pod obciążeniem – działanie takie wymaga nieco czasu, lecz przynosi całkiem niezłe efekty.
5. Zalane egzemplarze bardzo często się mrozi – czynność ta ma uchronić obiekt przez namnażaniem się mikroorganizmów które w książkach mają ku temu bardzo dobre warunki. W temperaturze poniżej -20 st. C książki mogą leżeć nawet latami i być sukcesywnie odmrażane w celu konserwacji.
6. Atrament żelazowo-galusowy, którym były spisywanie niektóre partie tekstów, powoduje zjawisko wżerów atramentowych. Zdarza się, że cały tekst po prostu „wypada” z papieru. Zniszczenie te zachodzą niezależnie od sposobu przechowywanie obiektu, jednak złe warunki atmosferyczne (wilgotność, zanieczyszczenia) mogą przyspieszać cały proces.
7. Zachowawcza konserwacja polega na zamykaniu wyprostowanych i oczyszczonych książek w specjalnie przygotowanych pudełkach, które mają chronić je przed ponownymi odkształceniami i chemicznymi zanieczyszczeniami. Do tworzenia tego typu pudełek wykorzystuje się specjalną, bezkwasową tekturę posiadającą atesty i spełniającą normy jakościowe.
8. Rysunki wykonane za pomocą farby olejnej, a następnie zawerniksowane, powodują przetłuszczanie i łamanie się papieru. Ratuje się go za pomocą cienkiego papieru japońskiego, który przykleja się na odwrociu.
9. Drzeworyty ludowe, pochodzące z końca XIX wieku malowane były ręczne. Defekty na tego typu dokumentach reperuje się poprzez odpowiedni dobór papieru i jego koloru, tak, aby wtopił się w uszkodzone miejsca.
10. Książki japońskie i chińskie zszywane były w ciekawy sposób – dwie kolejne strony łączone ze sobą tworzą charakterystyczne, podwójne karty.
Co ciekawego znaleźć można w Sekcji Konserwacji? Zobaczcie sami!
Justyna Sekuła
