Recenzja: Leszek Engelking, „Nowe mity. Twórczość Jáchyma Topola”

Jáchym Topol to bez wątpienia postać nietuzinkowa. Prozaik, publicysta, poeta, wywodzący się z rodziny o bogatych tradycjach (ojciec był znanym dramaturgiem, zaś dziadek, Karel Schulz, pisarzem). Uznawany za jednego z najważniejszych czeskich twórców, wywodzący się z undergroundu, zaskakujący różnorodnością (oraz niejednoznacznością) swojej działalności – oto pobieżna charakterystyka tego twórcy, która tylko sygnalizuje jego odrębność i oryginalność. A jest o czym mówić, bo Jáchym Topol w naszym kraju to nadal postać trochę niedoceniana, trochę niepoznana, trochę tajemnicza. Przełamaniem tego stanu rzeczy stają się więc studia Leszka Engelkinga zawarte w tomie Nowe mity. Twórczość Jáchyma Topola wydanym przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Sam autor podkreśla, że twórczość Topola to niezwykłe wyzwanie dla czytelnika oraz osoby, która chce się jej przyjrzeć. Właśnie ta złożoność utworów czeskiego pisarza, ich trudność, według Engelkinga, sprawia, iż brakuje poświęconej mu monografii. Druga przyczyna to fakt, że dorobek literacki Topola nie jest jeszcze zamknięty – może więc ulec kolejnym metamorfozom.

Literaturoznawcza książka Engelkinga stopniowo wprowadza czytelnika w świat Topola. Szkice układają się w konsekwentną i przemyślaną całość, której początek stanowi przedstawienie życiorysu oraz dorobku literackiego Topola. Wspominane wątki, inspiracje, problemy znajdują swoje rozwinięcie w kolejnych studiach Engelkinga. Jego uwaga koncentruje się przede wszystkim na udowodnieniu niejednoznaczności oraz różnorodności dzieł Topola. Polski literaturoznawca wskazuje na elementy ekspresjonizmu i postmodernizmu w utworach czeskiego pisarza, ale wiele miejsca poświęca również temu, w jaki sposób Topol postrzega świat, kwestie uniwersalne. I ta część jest bardzo interesująca, ponieważ wskazuje na łączenie pozornie sprzecznych lub odległych elementów, estetyk i koncepcji. Jest tu miejsce na odwoływanie się do folkloru, mitów, ale także na ich przetwarzanie i kwestionowanie. Obok sfery magicznej, tajemniczej funkcjonuje brutalna rzeczywistość, która ma wpływ na losy bohaterów. A dobro i zło? Topol akcentuje ich dualizm. Dostrzega przenikanie się tego, co dobre i złe – dla pisarza prawdziwym złem jest działanie w imię niebezpiecznych ideologii. W przypadku ludzi nie można mówić już o takiej jednoznaczności osądów. Jednocześnie autor ten nie znajduje odpowiedzi na pytanie, skąd bierze się zło. Pozwala każdemu na własną refleksję.

Studia Engelkinga są z pewnością przeznaczone dla filologów oraz osób zafascynowanych literaturą czeską. Wymagają trochę uwagi i skupienia, jednak na pewno warto się im przyjrzeć.

Sylwia Kępa